აგვისტოს პუტჩი

ამ სტატიას ამჟამად აქტიურად არედაქტირებს Jaba1977. გთხოვთ, ნუ შეიტანთ მასში ცვლილებებს, სანამ ეს განცხადება არ გაქრება. წინააღმდეგ შემთხვევაში, შესაძლოა, მოხდეს რედაქტირების კონფლიქტი. ეს შეტყობინება სტატიაში მხოლოდ ერთი კვირის განმავლობაში შეიძლება დარჩეს. თარგის ჩასმის თარიღი: 2024-05-8. მიმდინარეობს სტატიის აქტიური დამუშავება. მომხმარებლის სახელის და თარიღის ავტომატურად მისათითებლად, გამოიყენეთ თარგი {{subst:მუშავდება}}

აგვისტოს პუტჩი
სსრკ-ის დაშლის პროცესი
თარიღი	19-21 აგვისტო, 1991
ადგილი	მოსკოვი, რსფსრ, სსრკ
მიზნები	სკკპ-ს ძალაუფლების შენარჩუნება; სუვერენულ სახელმწიფოთა კავშირის შექმნაზე ხელის შეშლა.
მონაწილე მხარეები
ГКЧП სუკ-ი МВД სსრკ-ის თავდაცვის სამინისტრო სსრკ-ის მინისტრთა კაბინეტი სკკპ ცკ დეპუტატების ჯგუფი „კავშირი“ საკავშირო საზოგადოება „ერთობა“ სკლდპ საზოგადოება „ხსოვნა“ რნე (აქტიურად არ მონაწილეობდა) / რუსეთის პრეზიდენტი რუსეთის უმაღლესი საბჭო / რსფსრ-ის მინისტრთა საბჭო რუსეთის პრეზიდენტის ადმინისტრაცია რსფსრ-ის სუკ რსფსრ-ის შინაგან საქმეთა სამინისტრო მოსკოვის საქალაქო საბჭო ლენინგრადის საქალაქო საბჭო დემოკრატიული რუსეთი რდპ დემოკრატიული კავშირი მემორიალი
მთავარი ფიგურები
გენადი იანაევი ვალენტინ პავლოვი ანატოლი ლუკიანოვი ვლადიმირ კრიუჩკოვი დიმიტრი იაზოვი ბორის პუგო† სერგეი ახრომეევი† ვალერი ბოლდინი ვალენტინ ვარენიკოვი ნიკოლაი კალინინი ალბერტ მაკაშოვი იური შუმანინი ვიქტორ სამსონოვი ოლეგ შენინი ბორის ელცინი ალექსანდრე რუცკოი ივან სილაევი რუსლან ხასბულატოვი კონსტანტინ კობეცი ვიქტორ ივანენკო ვიქტორ ბარანიკოვი პავლე გრაჩოვი გავრილ პოპოვი ანატოლი სობჩაკი გენადი ბურბულისი ოლეგ ლობოვი
ჩართული დანაყოფები
საბჭოთა არმია: ტამანის მოტომსროლელი დივიზია კანტემიროვის დივიზია ტულის საჰაერო-სადესანტო დივიზია სუკ: ალფა ვიმპელი 27-ე მოტომსროლელი ბრიგადა სსრკ-ის შინაგან საქმეთა სამინისტრო: ომონი ძერჟინსკის სახელობის დივიზია რიგის ომონი დემონსტრანტები — თეთრი სახლის დამცველები (რსფსრ-ის უმაღლესი საბჭო) სატანკო ასეული სერგეი ევდოკიმოვის მეთაურობით, რომელიც გადავიდა ელცინის მხარეზე ორიოლის, რიაზანის, ბრიანსკის, ვლადიმირის, ვოლოგდის პოლიციის სკოლების შეიარაღებული იუნკერები, რომლებიც ჩამოვიდნენ თეთრი სახლის დასაცავად (21 აგვისტოდან) დონის კაზაკთა კავშირის პოლკი. ლენინგრადის ომონი ლენინგრადის მერიის და ლენსოვეტის დამცველები, ლენინგრადის სატელევიზიო ცენტრის დამცველები სვერდლოვსკის ომონი
დანაკარგი
დაშავებული: დაიჭრა 7 ჯარისკაცი ზიანი: დაიწვა 1 БМП გარდაცვლილი: დაიღუპა თეთრი სახლის 3 დამცველი დაშავებული: 300 ადამიანი დაშავდა
შედეგი	ГКЧП-ს მარცხი და თვითდაშლა; რსფსრ პრეზიდენტის ბორის ელცინისა და რსფსრ უმაღლესი საბჭოს გამარჯვება; გორბაჩოვის გადადგომა სკკპ ცკ-ის გენერალური მდივნის თანამდებობიდან; სკკპ-მ დაკარგა მმართველი პარტიის სტატუსი; მიხეილ გორბაჩოვის რეალური ძალაუფლებისა და ავტორიტეტის დაკარგვა და მისი გადადგომა; საკავშირო ცენტრის ნგრევა; საკავშირო მთავრობის, სსრკ სახალხო დეპუტატების ყრილობის და სსრკ უმაღლესი საბჭოს, აგრეთვე სსრკ ცენტრალური ხელისუფლების სხვა ორგანოების, მათ შორის სსრკ სუკ-ს ლიკვიდაცია; სსრკ-ის დაშლის გაფორმება, დსთ-ს შექმნა; ჩამოყალიბდა რუსეთი და 14 დამოუკიდებელი სახელმწიფო; დაიწყო რადიკალური ლიბერალური რეფორმები რუსეთში.

აგვისტოს პუტჩი (რუს. Августовский путч) — საბჭოთა კავშირში 1991 წლის 19-21 აგვისტოს განვითარებული მოვლენები, რომლებიც სსრკ-ს ოფიციალური პირებისა და სამთავრობო ორგანოების მიერ შეფასდა როგორც შეთქმულება, სახელმწიფო გადატრიალება და ხელისუფლების არაკონსტიტუციური მიტაცება.

პუტჩი დაიწყო როგორც საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის (ГКЧП) წევრების მცდელობა, ხელი შეეშალათ რსფსრ-ს, ყაზახეთის სსრ-ს და უზბეკეთის სსრ-ის დელეგაციების მიერ 20 აგვისტოს დაგეგმილ საკავშირო ხელშეკრულებაზე [18] ხელმოწერისათვის. გადატრიალებამ გამოიწვია საკავშირო ხელისუფლების ორგანიოებისა და კომუნისტური პარტიის საბოლოო დისკრედიტაცია.

შეთქმულების წინააღმდეგ მოძრაობას ხელმძღვანელობდნენ რსფსრ-ის პრეზიდენტი ბორის ელცინი და მოსკოვის თეთრ სახლში მდებარე რუსეთის რესპუბლიკური მთავრობის სტრუქტურები. გადატრიალებამდე რამდენიმე თვით ადრე აშშ-ს ადმინისტრაციას ჰქონდა ინფორმაცია მოსალოდნელი გადატრიალების შესახებ[19] და ელცინს აცნობა კიდეც ამის შესახებ.

აგვისტოს პუტჩს საერთო ჯამში შეეწირა ათამდე ადამიანი.

მოვლენების მოკლე აღწერა

1991 წლის 18 აგვისტოს შეიქმნა საგანგებო მდგომარეობის სახელმწიფო კომიტეტი (ГКЧП), რომლის შემადგენლობაშიც შევიდნენ საბჭოთა კავშირის ვიცე-პრეზიდენტი გენადი იანაევი, პარტიის რამდენიმე ფუნქციონერი და ხელმძღვანელები სკკპ ცკ-დან, სსრკ-ის მთავრობა, არმია და სუკ-ი.

საგანგებო მდგომარეობის სახელმწიფო კომიტეტმა თავი გამოაცხადა „ქვეყნისა მართვისა და საგანგებო მდგომარეობის ეფექტიანად განმახორციელებ ორგანოდ“, რომლის გადაწყვეტილებები სავალდებულო იყო სსრკ-ის მთელ ტერიტორიაზე. გარდა ამისა გამოაცხადეს რომ გენადი იანაევი ხდება სსრკ-ის პრეზიდენტის მოვალეობის შემსრულებელი, „მიხეილ გორბაჩოვის მიერ ჯანმრთელობის მიზეზების გამო სსრკ-ის პრეზიდენტის მოვალეობის შესრულების შეუძლებლობის გამო“.

საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის შექმნის მთავარი მიზანი, მისი ერთ-ერთი აქტიური მონაწილის, გენადი იანაევის თქმით, იყო სუვერენული სახელმწიფოების კავშირის შესახებ ხელშეკრულების ხელმოწერის თავიდან აცილება, რომელიც საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის მონაწილეების თქმით, გააუქმა სსრკ.

კომიტეტის კიდევ ერთმა ხელმძღვანელმა წევრმა, სსრკ-ის სახელმწიფო უშიშროების კომიტეტის თავმჯდომარემ ვლადიმერ კრიუჩკოვმა, 1991 წლის 22 აგვისტოს დაკავების დღეს პირველივე დაკითხვაზე განაცხადა, რომ საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის წევრები არ აპირებდნენ გორბაჩოვისათვის პრეზიდენტის უფლებების ჩამორთმევას.

საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის ქმედებებს თან ახლდა მოსკოვში საგანგებო მდგომარეობის გამოცხადება, პოლიტიკური პარტიების, საზოგადოებრივი ორგანიზაციებისა და მასობრივი მოძრაობების საქმიანობის შეჩერება, რაც ხელს უშლიდა სიტუაციის ნორმალიზებას; მიტინგების, ქუჩის მსვლელობის, დემონსტრაციებისა და გაფიცვების გამართვის აკრძალვა; მედიაზე კონტროლის დამყარება, ზოგიერთი ცენტრალური, მოსკოვის საქალაქო და რეგიონული სოციალურ-პოლიტიკური პუბლიკაციების გამოქვეყნების დროებით შეჩერება. ძირითადი დაპირისპირება უშუალოდ აღწერილი მოვლენების პერიოდში მოხდა საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტსა და რსფსრ-ის უმაღლეს ხელისუფლებას შორის.

1991 წლის 22 აგვისტოდან 29 აგვისტოს ჩათვლით, საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის წევრები და რამდენიმე პირი, რომლებიც ფორმალურად არ იყვნენ კომიტეტის წევრები, მაგრამ წვლილი შეიტანეს მის საქმიანობაში, დააპატიმრეს, მაგრამ მოგვიანებით გაათავისუფლეს.

1994 წლის 23 თებერვალს დაწყებული სასამართლო პროცესის დროს, ელცინის წინააღმდეგობის მიუხედავად, რუსეთის ფედერაციის ფედერალური ასამბლეის სახელმწიფო დუმამ საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის საქმეზე ბრალდებულების ამნისტია გამოაცხადა.

ერთ-ერთმა ბრალდებულმა ვალენტინ ვარენიკოვმა უარი თქვა ამნისტიაზე და მის მიმართ სასამართლო გამოძიება განახლდა. 1994 წლის 11 აგვისტოს რუსეთის უზენაესი სასამართლოს სამხედრო კოლეგიამ ვალენტინ ვარენიკოვი გაამართლა.

საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის მიზნები და ამოცანები

საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის ოფიციალური მიზნები, მისივე წევრების მიხედვით, იყო არ დაეშვათ საბჭოთა კავშირის დაშლა და ახალ სამოკავშირეო ხელშეკრულებაზე ხელის მოწერა, რომლის მიხედვითაც იქმნებოდა ახალი კონფედერაცია — სუვერენულ სახელმწიფოთა კავშირი. საკავშირო ხელშეკრულების 23-ე მუხლში ნათქვამი იყო, რომ „ხელშეკრულებაზე ხელმომწერი სახელმწიფოებისთვის, იმავე დღიდან 1922 წლის სსრკ-ს შექმნის შესახებ ხელშეკრულება ძალადაკარგულად ითვლება“.

20 აგვისტოს ნოვო-ოგარევოში ხელშეკრულებაზე ხელი უნდა მოეწერათ ბელორუსიის სსრ-ს, ყაზახეთის სსრ-ს, რსფსრ-ს, ტაჯიკეთის სსრ-ს და უზბეკეთის სსრ-ს წარმომადგენლებს, ხოლო შემოდგომაზე ხელშეკრულებისათის ხელი უნდა მოეწერა აზერბაიჯანის სსრ-ს, ყირგიზეთის სსრ-ს, უკრაინის სსრ-სა და თურქმენეთის სსრ-ს. ბორის ელცინი დაჟინებით მოითხოვდა ამ შეთანხმების სწრაფ ხელმოწერას.

ახალი ხელშეკრულების ხელმოწერისა და სსრკ-ს არსებული მართვის სტრუქტურის გაუქმების შემთხვევაში, საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის წევრებს შესაძლოა დაეკარგათ უმაღლესი სამთავრობო თანამდებობები, თუმცა, გენადი იანაევმა ეს უარყო.

1991 წლის ივლისში, მიხეილ გორბაჩოვის, ბორის ელცინისა და ნურსულთან ნაზარბაევის კონფიდენციალურ შეხვედრაზე მიაღწეს შეთანხმებას, რომ ნაზარბაევი უნდა გამხდარიყო ახალი კავშირის პრემიერ-მინისტრი, ხოლო მინისტრთა კაბინეტის შემადგენლობა რადიკალურად უნდა განახლებულიყო. გორბაჩოვის ვერსიით მათი საუბარი სახელმწიფო უშიშროების კომიტეტმა ჩაწერა და იგი ცნობილი გახდა საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის წევრებისთვისაც. კრიუჩკოვი ამტკიცებდა, რომ სახელმწიფო უშიშროების კომიტეტს არ ჩაუწერია გორბაჩოვი, ნაზარბაევი და ელცინი.

1993 წელს საზოგადოებრივი აზრის ფონდის მიერ ჩატარებული 1500 ადამიანის გამოკითხვის მიხედვით, რესპონდენტთა უდიდესმა რაოდენობამ (29%) შემოთავაზებული ვარიანტებიდან აირჩია, რომ საგანგებო სიტუაციების კომიტეტის მიზანი იყო ძალაუფლების ხელში ჩაგდება და ამისთვის მათ სურდათ „გორბაჩოვის დამხობა“. გორბაჩოვი“ და „ელცინის ხელისუფლებიდან ჩამოშორება“, 18%-მა აირჩია ვარიანტი, რომ საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის წევრებს სურდათ საზოგადოების პოლიტიკური სტრუქტურის შეცვლა: „საბჭოთა კავშირის შენარჩუნება“, „ძველი, სოციალისტური სისტემის დაბრუნება“ და ამისათვის „დაამყარეს სამხედრო დიქტატურა“

საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის ძალები

აქტიური წევრები და მომხრეები

სიაში *-ით მონიშნულია პირები, რომლებიც ფორმალურად არ იყვნენ საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის წევრები, მაგრამ აქტიურად უჭერდნენ მხარს და შემდეგ ბრალდებულებად წარადგინეს რუსეთის ფედერაციის უზენაესი სასამართლოს სამხედრო კოლეგიის მიერ განხილულ „საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის საქმეში“.

• ოლეგ ბაკლანოვი (1932—2021) — სსრკ-ის თავდაცვის საბჭოს თავმჯდომარის პირველი მოადგილე;
• ვალენტინ ვარენიკოვი* (1923—2009) — სახმელეთო ჯარების მთავარსარდალი — სსრკ-ის თავდაცვის მინისტრის მოადგილე, არმიის გენერალი, საბჭოთა კავშირის გმირი.;
• ვლადიმირ კრიუჩკოვი (1924—2007) — სსრკ-ის სახელმწიფო უშიშროების კომიტეტის თავმჯდომარე, არმიის გენერალი;
• ანატოლი ლუკიანოვი* (1930—2019) — სსრკ-ის უმაღლესი საბჭოს თავმჯდომარე;
• ვალენტინ პავლოვი (1937—2003) — სსრკ-ის პრემიერ-მინისტრი;
• იური პლეხანოვი* (1930—2002) — სსრკ-ის სახელმწიფო უშიშროების კომიტეტის მე-9 სამმართველოს (უსაფრთხოების სამსახური) უფროსი, გენერალ-ლეიტენანტი;
• ბორის პუგო (1937—1991) — სსრკ-ის შინაგან საქმეთა მინისტრი, გენერალ-პოლკოვნიკი;
• ვასილი სტაროდუბცევი (1931—2011) — სსრკ-ის გლეხთა კავშირის თავმჯდომარე;
• ალექსანდრ ტიზიაკოვი (1926—2019) — სსრკ-ის სახელმწიფო საწარმოთა და სამრეწველო, სამშენებლო, სატრანსპორტო და კავშირგაბმულობის ობიექტების ასოციაციის პრეზიდენტი;
• ოლეგ შენინი* (1937—2009) — სკკპ ცკ პოლიტბიუროს წევრი, სკკპ ცკ მდივანი;
• დიმიტრი იაზოვი (1924—2020) — სსრკ-ის თავდაცვის მინისტრი; საბჭოთა კავშირის მარშალი
• გენადი იანაევი (1937—2010) — სსრკ-ის ვიცე-პრეზიდენტი.

ასევე, 1991 წლის აგვისტოს მოვლენებთან დაკავშირებით, გამოძიებას ექვემდებარებოდნენ შემდეგი პირები, რომლებიც სხვადასხვა მიზეზით არ გამოცხადდნენ სასამართლოში:

• ვალერი ბოლდინი (1935—2006) — სსრკ-ის -პრეზიდენტის აპარატის ხელმძღვანელი;
• ვიაჩესლავ გენერალოვი (დ. 1946) — სსრკ-ის კგბ-ს მე-9 სამმართველოს უფროსის მოადგილე, საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის ცენტრალური კომიტეტის გენერალური მდივნის უშიშროების უფროსი, 1991 წლის 18 აგვისტოდან სსრკ-ის პრეზიდენტის რეზიდენცია ფოროსის უშიშროების უფროსი, გენერალ-მაიორი;
• ვიქტორ გრუშკო (1930—2001) — სსრკ-ის სახელმწიფო უშიშროების კომიტეტის პთავმჯდომარის პირველი მოადგილე, გენერალ-პოლკოვნიკი;
• ნიკოლაი კალინინი (1937—2008) — მოსკოვის სამხედრო ოლქის მეთაური, გენერალ-პოლკოვნიკი, რსფსრ კომუნისტური პარტიის ცენტრალური კომიტეტის პოლიტბიუროს წევრი.

ვლადიმირ მედვედევის, გენერალ-მაიორისა და მიხეილ გორბაჩოვის უშიშროების უფროსის ქმედებები კითხვის ქვეშ დადგა.

საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტს ასევე მხარს უჭერდნენ სკკპ-ს, სუკ-ის, შინაგან საქმეთა და თავდაცვის სამინისტროს ხელმძღვანელობის მრავალი ცნობილი და საბჭოთა ხელისუფლების წევრები.

საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის ძალოვანი და საინფორმაციო მხარდაჭერა

საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტი ეყრდნობოდა სუკ-ის (სპეციალური განყოფილება „ალფა“, 27-ე ცალკეული მოტომსროლელი ბრიგადა), შინაგან საქმეთა სამინისტროს (სპეციალური დანიშნულების მობილური რაზმი (OMON), ძერჟინსკის სახელობის დივიზია) და თავდაცვის სამინისტროს (ტულის საჰაერო-სადესანტო სამმართველო, ტამანის მოტორიზებული მსროლელი სამმართველო, კანტემიროვსკაიას სატანკო სამმართველო) ძალებს. საერთო ჯამში, მოსკოვში შეიყვანეს დაახლოებით 4 ათასი სამხედრო მოსამსახურე, 362 ტანკი, 427 ჯავშანტრანსპორტიორი და ქვეითი საბრძოლო მანქანა. დამატებით საჰაერო სადესანტო ნაწილები, მოტომსროლელი ჯარები და ფლოტი გადაიყვანეს ლენინგრადის, კიევის, ტალინის, თბილისისა და რიგის მიდამოებში.

საჰაერო სადესანტო ჯარებს მეთაურობდა გენერალ-ლეიტენანტი პავლე გრაჩოვი. ამავდროულად, გრაჩოვი ინარჩუნებდა სატელეფონო კავშირს როგორც იაზოვთან, ასევე ელცინთან. თუმცა, საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტს არ ჰქონდა სრული კონტროლი მის ძალებზე; ასე რომ, პირველივე დღეს, ტამანის დივიზიის ნაწილი გადავიდა თეთრი სახლის დამცველთა მხარეს. სწორედ ამ დივიზიის ტანკიდან გადასცა ელცინმა თავისი ცნობილი გზავნილი შეკრებილ მომხრეებს.

საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტს საინფორმაციო მხარდაჭერას უწევდა სსრკ-ის სახელმწიფო ტელევიზია და რადიო, საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტმა ასევე უზრუნველყო სკკპ ცენტრალური კომიტეტის მხარდაჭერა, მაგრამ ამ ინსტიტუტებმა ვერ შეძლეს შესამჩნევი ზემოქმედება დედაქალაქში და ქვეყანაში არსებულ ვითარებაზე.

საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის ხელმძღვანელობა

მიუხედავად იმისა, რომ საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის ნომინალური ხელმძღვანელი იყო გენადი იანაევი, არაერთი ექსპერტის აზრით კომიტეტის სულისჩამდგმელი და რეალური მეთაური იყო ვლადიმერ კრიუჩკოვი. კრიუჩკოვის წამყვანი როლი არაერთხელ არის ნახსენები სუკ-ის მიერ 1991 წლის სექტემბერში ჩატარებული ოფიციალური გამოძიების მასალებშიც.

რსფსრ-ის მინისტრთა საბჭოს ხელმძღვანელმა ივან სილაევმა საკავშირო პარლამენტის სპიკერს ანატოლი ლუკიანოვს უწოდა „გადატრიალების მთავარი იდეოლოგი“.

მიუხედავად ამისა, რუსეთის პრეზიდენტის ბორის ელცინის თქმით, „საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტში არ არსებობდა ლიდერი და ავტორიტეტული პირი, რომლის აზრი მიმდინარე მოვლენების სიგნალი გახდებოდა“.

საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის მოწინააღმდეგეები

საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტისადმი წინააღმდეგობას ხელმძღვანელობდა რსფსრ პოლიტიკური ხელმძღვანელობა (პრეზიდენტი ბორის ელცინი, ვიცე პრეზიდენტი ალექსანდრე რუცკოი, მთავრობის თავმჯდომარე ივან სილაევი, უმაღლესი საბჭოს თავმჯდომარის მოვალეობის შემსრულებელი რუსლან ხასბულატოვი). 19 აგვისტოს „რუსეთის მოქალაქეებისადმი“ მიმართვაში ბორის ელცინმა, რუსლან ხასბულატოვმა და ივან სილაევმა, საგანგებო სიტუაციების კომიტეტის ქმედებებს სახელმწიფო გადატრიალება უწოდეს და განაცხადეს:

„ჩვენ გვჯეროდა და დღესაც გვჯერა, რომ ასეთი ძალისმიერი მეთოდები მიუღებელია. ისინი ახდენენ სსრკ-ს დისკრედიტაციას მთელი მსოფლიოს წინაშე, ძირს უთხრის ჩვენს პრესტიჟს მსოფლიო საზოგადოებაში და გვაბრუნებენ ცივი ომისა და მსოფლიო საზოგადოებისგან საბჭოთა კავშირის იზოლაციის ეპოქაში. ეს ყველაფერი გვაიძულებს ხელისუფლებაში მოსული ე. წ. კომიტეტი (ГКЧП) არალეგალურად გამოვაცხადოთ. შესაბამისად, ამ კომიტეტის ყველა გადაწყვეტილება და ბრძანება ცხადდება უკანონოდ.“

ხასბულატოვი ელცინის მხარეს იყო, თუმცა 10 წლის შემდეგ რადიო თავისუფლებისთვის მიცემულ ინტერვიუში მან განაცხადა, რომ საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის მსგავსად, უკმაყოფილო იყო ახალი საკავშირო ხელშეკრულების პროექტით.

თეთრი სახლის დამცველები

პარტია დემოკრატიული კავშირის ლიდერის, ვალერია ნოვოდვორსკაიას თქმით, მიუხედავად იმისა, რომ იგი ამ დღეებში იმყოფებოდა წინასწარი დაკავების იზოლატორში, მისი პარტიის წევრები აქტიურ მონაწილეობას იღებდნენ მოსკოვში საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის წინააღმდეგ ქუჩის საპროტესტო აქციებში.

მათ შორის, ვინც თეთრი სახლის დასაცავად მოვიდა, იყვნენ მსტისლავ როსტროპოვიჩი, ანდრეი მაკარევიჩი, კონსტანტინე კინჩევი, ალექსანდრე გოროდნიცკი, მარგარიტა ტერეხოვა, ბორის ხმელნიცკი, ტატიანა დრუბიჩი, ბორის აკუნინი, ჟან საგადეევი, ანატოლი კრუპნოვი, ლევ გუდკოვი, ალექსეი ბალაბანოვი, სერგეი პარხომენკო, მომავალი ტერორისტი შამილ ბასაევი და კომპანია იუკოსის მომავალი ხელმძღვანელი მიხაილ ხოდორკოვსკი, მოსკოვის მერის მოადგილე იური ლუჟკოვი და მისი ორსული მეუღლე ელენა ბატურინა, სსრკ-ის საგარეო საქმეთა ყოფილი მინისტრი ედუარდ შევარდნაძე.

მიზეზები

უძრაობის ხანის შემდეგ, სსრკ-ის ეკონომიკა არ იყო საუკეთესო მდგომარეობაში, ქვეყანა კრიზისში იყო და საჭირო გახდა სასწრაფო რეორგანიზაცია. მიხეილ გორბაჩოვმა რამდენჯერმე სცადა სიტუაციის ნორმალიზება, გაატარა სხვადასხვა რეფორმა. ამ პერიოდს „პერესტროიკა“ უწოდეს. მათ არ მოუტანიათ სასურველი შედეგი: გაძლიერდა კრიზისი, იშლებოდა სოციალური სფერო, მატულობდა სიმთვრალე და უმუშევრობა. 1989 წლის ივლისში კუზბასში დაიწყო სსრკ-ს ისტორიაში მაღაროელთა უდიდესი გაფიცვა.

1989 წელს, სსრკ-ს სახალხო დეპუტატთა ყრილობის არჩევნების შედეგად, სსრკ-ს უმაღლესი ორგანოში მოვიდნენ დიდი რაოდენობით ოპოზიციური პოლიტიკოსები: ანდრეი სახაროვი, იური აფანასიევი, ბორის ელცინი, გავრილ პოპოვი და გალინა სტაროვოიტოვა, რომლებიც ითხოვენ მრავალპარტიულ დემოკრატიაზე გადასვლას, ცენზურის გაუქმებას, კერძო საკუთრების ლეგალიზაციასა და სკკპ-ს დომინანტური პოზიციის გაუქმებას, რაც მითითებულია სსრკ-ის კონსტიტუციის მე-6 მუხლში. 1990 წელს, რესპუბლიკური და ადგილობრივი საბჭოების არჩევნებზე, ოპოზიციამ მოსკოვსა და ლენინგრადში უმრავლესობა მოიპოვა, ხოლო ლიტვაში, ლატვიასა და ესტონეთში სახალხო ფრონტებმა ხელისუფლებაში მოსვლის შემდეგ გამოაცხადეს სახელმწიფო დამოუკიდებლობა.

1990 წლის მაისში მუშაობა დაიწყო რსფსრ-ის სახალხო დეპუტატთა პირველმა ყრილობამ, რომელშიც მარტში გამართული არჩევნების შედეგად „დემოკრატებმა“ მოიპოვეს უმრავლესობა. რსფსრ-ის უმაღლესი საბჭოს პრეზიდიუმის თავმჯდომარედ ბორის ელცინი აირჩიეს, რსფსრ-ის მთავრობის თავმჯდომარედ ივან სილაევი, მის ერთ-ერთ მოადგილედ გრიგორ იავლინსკი. მოსკოვისა და ლენინგრადის ხელმძღვანელობაც „დემოკრატებიდან“ იყვნენ, მოსკოვის საბჭოს ხელმძღვანელობდა გავრილ პოპოვი, ლენინგრადის საბჭოს კი — ანატოლი სობჩაკი.

პერიფერიებზე ცენტრიდანული ძალები იზრდებოდა, რესპუბლიკებში ხელისუფლებაში მოდიან დამოუკიდებლობის მომხრე ძალები. დაიწყო „სუვერენიტეტების აღლუმი“. 1990 წელს ლიტვამ მოკავშირე რესპუბლიკებიდან პირველმა გამოაცხადა დამოუკიდებლობა. მის ტერიტორიაზე მოქმედება შეწყვიტა სსრკ-ის კონსტიტუციამ. ლიტვის შემდეგ დამოუკიდებლობა გამოაცხადეს ლატვიამ, აზერბაიჯანმა, საქართველომ, უზბეკეთმა, მოლდოვამ, უკრაინამ და სხვა რესპუბლიკებმა. 1990 წლის 12 ივნისს რსფსრ-ის სახალხო დეპუტატთა პირველ ყრილობაზე მიიღეს რსფსრ-ის სახელმწიფო სუვერენიტეტის დეკლარაცია. 1990 წლის აგვისტო-ოქტომბერში, საკავშირო რესპუბლიკების „სუვერენიტეტების აღლუმს“ მოჰყვა ავტონომიური ერთეულების „სუვერენიტეტების აღლუმი“ მათ შორის რსფსრ-ის ზოგიერთ რეგიონშიც. 1990 წლის აგვისტოში, უფაში ვიზიტის დროს, რამდენიმე მედიასაშუალების თანახმად, ბორის ელცინმა წარმოთქვა ფრაზა: „აიღე იმდენი სუვერენიტეტი, რამდენიც შეგიძლია გადაყლაპო“.

1990 წლის აგვისტოში დაიწყო პოლიტიკური კონფლიქტი „რიჟკოვ-აბალკინის პროგრამის“ და შატალინ-იავლინსკის „500 დღის“ პროგრამის გარშემო. კონფლიქტი პიკს აღწევს 29-30 აგვისტოს საპრეზიდენტო საბჭოსა და სსრკ ფედერაციის საბჭოს ერთობლივ სხდომაზე, რომელიც არსებული ვითარების განსახილველად შეკრიბა მიხეილ გორბაჩოვმა. ფორმალურად, „დაბრკოლება“, რომელიც ხელს უშლიდა პოზიციების დაახლოებას, იყო ბაზარზე შესვლის მექანიზმი. სსრკ-ის მინისტრთა საბჭოს თავმჯდომარე ნ. რიჟკოვი დაჟინებით მოითხოვდა 1991 წლის 1 იანვრიდან საბაზრო ეკონომიკაზე გადასვლას ფასების ცენტრალიზებული გადახედვით. თუმცა, რეფორმები ვერ განხორციელდა ვერც საბჭოთა კავშირში და ვერც რუსეთის დონეზე. ისინი შეჩერდა ლიდერებს მიხეილ გორბაჩოვსა და ბორის ელცინს შორის პოლიტიკური წინააღმდეგობებისა და ქვეყანაში სიტუაციის მკვეთრი გაუარესების გამო.

1990 წლის ნოემბერში გადაწყდა საკავშირო განხილვისთვის წარედგინათ საკავშირო ხელშეკრულების პროექტი, რომელიც ითვალისწინებდა სსრკ-ს (სუვერენული საბჭოთა რესპუბლიკების კავშირი) შექმნას.

1991 წლის 11 იანვრიდან 13 იანვრამდე ლიტვაში (ძირითადად ვილნიუსში) მოხდა შეტაკებები ერთი მხრივ, დამოუკიდებელი ლიტვის მომხრეებსა და მეორე მხრივ, სსრკ-ს შეიარაღებული ძალების სამხედრო პერსონალს შორის. შეტაკების დროს 14 ადამიანი დაიღუპა. ვითარება განმეორდა ლატვიაში 20 იანვარს, როდესაც რიგაში, ლატვიის შინაგან საქმეთა სამინისტროს შენობასთან იერიშის შედეგად, რიგის პროსაკავშირო სპეცრაზმმა 5 ადამიანი მოკლა.

1991 წლის თებერვალში მოსკოვში თითქმის ყოველდღე იმართებოდა დემოკრატიული ოპოზიციის მასობრივი დემონსტრაციები ანტიკომუნისტური და გორბაჩოვის საწინააღმდეგო ლოზუნგებით. 1991 წლის 4 თებერვალს დაახლოებით 100 ათასმა ადამიანმა მიიღო მონაწილეობა სკკპ-ის წინააღმდეგ ქალაქის ცენტრში გამართულ დემონსტრაციაში. მოსკოვის სხვა რაიონებში მომიტინგეების რაოდენობამ 150 ათასს გადააჭარბა. ამავდროულად, რსფსრ-ის უმაღლესი საბჭოს თავმჯდომარემ, ბორის ელცინმა, მოსკოვში ერთ-ერთ ოფიციალურ შეხვედრაზე შესვენების დროს გააკეთა პირველი მინიშნება სსრკ-ს ლიკვიდაციასთან დაკავშირებით. თუმცა, არც ყაზახეთის სსრ-ის უმაღლესი საბჭოს თავმჯდომარემ ნურსულთან ნაზარბაევმა, არც ბელორუსიის სსრ-ის უმაღლესი საბჭოს თავმჯდომარე ნიკოლაი დემენტეიმ, არც უკრაინის სსრ-ის უმაღლესი საბჭოს თავმჯდომარემ ლეონიდ კრავჩუკმა მხარი არ დაუჭირეს ელცინის იდეას. ელცინის მცდელობა, ქალაქ მინსკში ხელი მოეწერა ოთხი რესპუბლიკის (რსფსრ-ის, უკრაინის, ბელორუსისა და ყაზახეთის) გაერთიანებაზე, ჩავარდა.

7 თებერვალს რსფსრ-ის უზენაესმა საბჭომ მიიღო დადგენილება „1991 წლის 17 მარტს სსრკ-ისა და რსფსრ-ის რეფერენდუმების ჩატარების შესახებ“, რსფსრ-ის ცენტრალურ კომისიას მიეცა საშუალება რეფერენდუმზე შეეტანა ორი შეკითხვა, რომელიც შეეხებოდა „სსრკ-ის მომავალს“ და „სახალხო კენჭისყრით არჩეული რსფსრ-ის პრეზიდენტის პოსტის შემოღების აუცილებლობას“. ამავდროულად სსრკ სუკ-ის ხელმძღვანელმა ვ. კრიუჩკოვმა მიხეილ გორბაჩოვს გაუგზავნა წერილი სრულიად სსრკ-ს ტერიტორიაზე საგანგებო მდგომარეობის გამოცხადების შესახებ.

1991 წლის 28 მარტს დაიწყო რსფსრ-ის სახალხო დეპუტატთა მესამე ყრილობა, რომელზეც კომუნისტები და მათი მოკავშირეები აპირებდნენ ბორის ელცინის გადაყენებას. დეპუტატების დემოკრატიული ნაწილის მიზანი იყო ელცინის დაცვა და იმის უზრუნველყოფა, რომ ყრილობას, რუსეთის რეფერენდუმის შედეგების შემდეგ, მიეღო ოფიციალური გადაწყვეტილება რუსეთის პრეზიდენტის სახალხო არჩევის შესახებ და დაენიშნა მისი თარიღი. ამ კონგრესზე დეპუტატებმა მოითხოვეს მოსკოვის ცენტრში პოლიციისა და შინაგანი ჯარების განლაგების შესახებ ბრძანების გაუქმება, რაზეც გორბაჩოვმა ჯერ უარი თქვა, შემდეგ კი ბრძანა ჯარების გაყვანა ქალაქის ქუჩებიდან.

საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის წევრის გენადი იანაევის ვერსიით, 16 აგვისტოს, მოსკოვში, სსრკ სუკ-ის ერთ-ერთ სპეციალურ დაწესებულებაში გაიმართა შეხვედრა სსრკ თავდაცვის მინისტრ იაზოვსა და სუკ-ის თავმჯდომარე კრიუჩკოვს შორის, სადაც განიხილეს ქვეყანაში არსებული ვითარება. 17 აგვისტოს ამავე დაწესებულებაში გაიმართა შეხვედრა იმავე შემადგენლობით, რომელზეც მიწვეული იყო სსრკ-ის მთავრობის თავმჯდომარე ვალენტინ პავლოვიც. გადაწყდა, გაეგზავნათ სკკპ ცენტრალური კომიტეტის პოლიტბიუროს წევრების ჯგუფი ფოროსში, რათა მიხეილ გორბაჩოვისათვის მოეთხოვათ საგანგებო მდგომარეობის სასწრაფოდ შემოღება და არ მოეწერა ხელი დამატებითი რეფერენდუმის გარეშე ახალი საკავშირეო ხელშეკრულებისათვის. 18 აგვისტოს დაახლოებით 20:00 საათზე იანაევი კრემლში ჩავიდა, სადაც ფოროსიდან დაბრუნებულ პოლიტბიუროს წევრებთან შეხვედრა გამართა.